استخوان‌های ستون فقرات (مهره‌ها) توسط دیسک‌ها حفاظت می‌شوند.
این دیسک‌ها مثل بالش‌هایی کوچک و گرد دارای لایه خارجی سختی (آنولوس) هستند که هسته را احاطه کرده است.
دیسک‌های بین مهره‌ای ستون فقرات به‌عنوان ضربه‌گیر استخوان‌های ستون فقرات عمل می‌کنند.
فتق دیسک (که آن را بیرون‌زدگی، لغزش یا پارگی نیز می‌نامند) قطعه‌ای از هسته دیسک است که درنتیجه پارگی آنولوس یا حلقه به درون کانال نخاعی بیرون زده است.
دیسک‌هایی که دچار فتق می‌شوند معمولاً درمراحل اولیه دژنراسیون یا تخریب قرار دارند.
کانال نخاعی فضای محدودی دارد که برای عصب نخاعی و بیرون‌زدگی دیسک کافی نیست.
به دلیل این جابجایی دیسک به اعصاب نخاعی فشار می‌آورد و اغلب درد شدیدی را ایجاد می‌کند.
فتق دیسک می‌تواند در هر بخشی از ستون فقرات اتفاق بیفتد اما در ناحیه کمر (مهره‌های کمری) شایع‌تر است اما در گردن (مهره‌های سرویکال یا گردنی) هم دیده می‌شود.
محل درد به این بستگی دارد که کدام بخش نخاع تحت تأثیر قرارگرفته است.
علل
کشیدگی بیش‌ازحد یا آسیب می‌تواند باعث فتق دیسک شود.
بااین‌حال با افزایش سن دیسک تخریب‌شده و رباط‌هایی که آن را در محل خود ثابت نگه می‌دارند تضعیف خواهند شد.
با پیشرفت این تخریب تدریجی یک فشار نسبتاً جزئی یا حرکت پیچشی می‌تواند باعث پارگی دیسک شود.
بعضی از افراد مستعد آسیب‌پذیری دیسک هستند و درنتیجه ممکن است در چند قسمت از ستون فقرات دچار فتق دیسک شوند.
مطالعات نشان می‌دهد که وقوع فتق دیسک می‌تواند زمینه خانوادگی داشته باشد.
علائم
علائم برحسب محل فتق و اندازه بیرون‌زدگی متفاوت‌اند.
اگر فتق دیسک به عصب فشار نیاورد بیمار کمردردی جزئی را تجربه می‌کند یا اصلاً هیچ دردی حس نمی‌کند اما در صورت فشار به عصب درد، بی‌حسی یا ضعف قسمتی از بدن اتفاق می‌افتد.
عموماً فتق دیسک با کمردرد متناوب و باسابقه طولانی همراه است.
مهره‌های کمری
سیاتیک /رادیکولوپاتی اغلب از فتق دیسک کمر نشات می‌گیرد.
فشار روی یک یا چند عصبی که به عصب سیاتیک کمک می‌کنند می‌تواند باعث درد، سوزش، گزگز و بی‌حسی شود که از باسن تا پاها و گاهی حتی کف پا تیز می‌کشد.
معمولاً یک‌طرف بدن درگیر می‌شود.
درد را تیز و مانند شوک الکتریکی توصیف می‌کنند که با ایستادن، راه رفتن و نشستن بدتر می‌شود.
صاف کردن پاها در طرف آسیب‌دیده می‌تواند درد را شدیدتر کند.
علاوه بر پادرد، کمردرد نیز احساس می‌شود؛ هرچند در سیاتیک حاد معمولاً درد پا بدتر از کمردرد است.
مهره‌های گردنی
رادیکولوپاتی گردنی از علائم فشردگی عصب کردن است و می‌تواند شامل درد مبهم یا تیز در گردن یا بین تیغه های شانه باشد، دردی که از بازو به سمت مچ یا انگشتان دست امتداد دارد و باعث بی‌حسی یا گزگزشدن می‌شود.
گاهی درد با حرکات یا تغییر پوزیشن خاص گردن افزایش می‌یابد.
چه زمان و چگونه می‌توان از مراقبت‌های پزشکی استفاده کرد؟
خوشبختانه اکثر موارد فتق دیسک نیازی به جراحی ندارد.
باگذشت زمان علائم سیاتیک/رادیکولوپاتی در 9 نفر از 10 مبتلا بهبود می‌یابد.
زمان بهبود از چند روز تا چند هفته متغیر است.
درمان ابتدایی مولتیپل اسکلروزیس
2 تا 3 روز فعالیت خود را محدود کنید.
اگر می‌توانید در کنار مصرف داروهای ضدالتهابی مثل ایبوپروفن پیاده روی سبک انجام دهید.
بستری شدن و استراحت در تخت توصیه نمی‌شود.
معاینه اولیه در طی این مدت می‌تواند به کاربرد درمان‌های غیر جراحی مانند فیزیوتراپی بیانجامد.
کالج رادیولوژی آمریکا تصویربرداری رادیوگرافی مانند MRI را توصیه نمی‌کند، مگر اینکه علائم به مدت شش هفته ادامه داشته باشند.
در صورت تداوم علائم بیش از 4 هفته باید به یک متخصص ستون فقرات مثلاً جراح مغز و اعصاب مراجعه کنید.
متخصص اغلب تصویربرداری پیشرفته مانند MRI را تجویز می‌کند.
در صورت وجود علائم قابل‌توجه نظیر ضعف دست/پا، از دست دادن احساس در ناحیه تناسلی/مقعد، عدم کنترل ادرار یا مدفوع، سابقه سرطان متاستاتیک، عفونت یا تب، رادیکولوپاتی یا سقوط و جراحت شدید باید فرد سریعاً مورد معاینه و تصویربرداری قرار گیرد.
برای تشخیص نقص نورولوژیک پیشرونده (مانند ضعف پیشرونده) باید قبل از هر چیز تصویربرداری انجام شود.
آزمایش و تشخیص
فهرست روش‌های آزمایشی در ادامه ارائه‌شده است.
شایع‌ترین تصویربرداری برای این شرایط MRI است.
تصویربرداری ساده با اشعه ایکس از ناحیه آسیب‌دیده برای ارزیابی تکمیلی ستون فقرات انجام می‌شود.
لطفاً توجه داشته باشید که فتق دیسک با پرتو تابی ساده X قابل مشاهده نیست.
CT اسکن و میلوگرام نیز قبل از MRI بکار می‌روند اما اکنون به‌ندرت به‌عنوان تصویربرداری تشخیصی اولیه تجویز می‌شوند مگر اینکه شرایط خاص باشد.
الکترومیوگرام به‌ندرت استفاده می‌شود.
اشعه ایکس
کاربرد اشعه برای تولید فیلم یا تصویر از بخشی از بدن ساختار مهره‌ها و مفاصل را نشان می‌دهد.
از این روش برای بررسی سایر علل بالقوه درد مانند تومور، عفونت، شکستگی یا غیره استفاده می‌شود.
اسکن توموگرافی کامپیوتری (CT یا CT اسکن)
پس از پرتو تابی با اشعه ایکس و ثبت کامپیوتری پرتوها، یک تصویر تشخیصی به دست می‌آید که می‌تواند شکل و اندازه کانال نخاعی، محتویات و ساختارهای اطراف آن را نشان دهد.
تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI)
یک تست تشخیصی است که با استفاده از آهنرباهای قدرتمند و فناوری کامپیوتری تصاویر سه‌بعدی از ساختارهای بدن تولید می‌شود و می‌تواند طناب نخاعی، ریشه‌های عصبی و نواحی اطراف، بزرگ شدن، تحلیل تدریجی یا تومورها را نشان دهد.
میلوگرام:
پس از تزریق ماده حاجب به فضای مایع مغزی نخاعی اطراف می‌توان با پرتو تابی اشعه ایکس به ستون فقرات به فشار روی عصب یا طناب نخاعی پی برد که معمولاً نتیجه فتق دیسک، خار استخوان یا تومور است.
الکترومیوگرام و مطالعات هدایت عصبی (EMG/NCS):
این آزمایشات تکانه الکتریکی امتداد ریشه‌های عصبی، اعصاب محیطی و بافت عضلانی را ارزیابی می‌کنند.
با این کار می‌توان فهمید که آیا آسیب عصبی مداوم است، آیا آسیب قبلی در حال بهبود است یا جای دیگری از عصب تحت‌فشار قرار دارد.
این آزمایشات به‌ندرت تجویز می‌شوند.
درمان
درمان غیر جراحی
معمولاً درمان اولیه برای فتق دیسک درمان مراقبتی و غیر جراحی است.
گاهی پزشک به بیمار توصیه می‌کند تا برای چند روز فعالیت فیزیکی خود را کاهش دهد تا با این کار التهاب عصب نخاعی کم شود.
استراحت در تخت توصیه نمی‌شود.
اگر درد خفیف تا متوسط باشد، معمولاً فتق دیسک با داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی درمان می‌شود.
تزریق اپیدورال استروئید نیز با استفاده از سوزن نخاعی تحت هدایت اشعه ایکس صورت می‌گیرد تا دارو دقیقا به سطح دیسک تزریق شود.
ممکن است پزشک فیزیوتراپی را توصیه کند.
درمانگر همراه با تشخیص پزشک معاینه دقیقی را انجام می‌دهد تا روند درمانی خاص بیمار را طراحی کند.
درمان شامل کشش لگن، ماساژ ملایم، سرما و گرمادرمانی، سونوگرافی، تحریک الکتریکی عضله و تمرینات کششی است.
داروهای ضد درد و شل کننده‌های عضلانی همراه با فیزیوتراپی نیز مؤثرند.
جراحی
اگر درمان مراقبتی مانند فیزیوتراپی یا داروها کارساز نباشند و درد کاهش نیابد، پزشک برای تعیین پروسجر مناسب در مورد گزینه‌های جراحی با بیمار مشورت می‌کند.
توجه داشته باشید که همانند هر عمل جراحی سن بیمار، سلامت عمومی و سایر موارد باید در نظر گرفته شود.
در هنگام تصمیم‌گیری برای جراحی باید مزایا و مخاطرات احتمالی آن را باهم مقایسه کرد.
اگرچه بسیاری از مبتلایان به فتق دیسک با جراحی بهبود می‌یابند اما هیچ تضمینی برای مؤثر بودن جراحی وجود ندارد.
در موارد زیر بیمار کاندید جراحی ستون فقرات است:
- درد رادیکولی فعالیت طبیعی را محدود کرده یا کیفیت زندگی را مختل می‌سازد.
- نقص عصبی پیشرونده مانند ضعف یا بی‌حسی پا
- از دست دادن عملکرد طبیعی روده یا مثانه
- مشکل ایستادن یا راه رفتن
- دارو یا فیزیوتراپی بی‌تأثیر است.
- بیمار از سلامت خوبی برخوردار است.
جراحی مهره‌های کمری
لامینوتومی کمر پروسجری است که معمولاً برای تسکین کمردرد یا سیاتیک ناشی از فتق دیسک انجام می‌شود.
در این روش برش کوچکی در قسمت کمر ناحیه فتق ایجاد می‌شود.
در طی این پروسجر ممکن است بخشی از لامینا برداشته شود.
پس از ایجاد برش پوستی، عضلات به یک‌طرف کنار زده می‌شوند تا جراح بتواند پشت مهره را ببیند.
یک شکاف کوچک بین دو مهره ایجاد می‌شود تا فتق در دسترس قرار گیرد.
پس از برداشتن دیسک با دیسککتومی، باید ستون فقرات تثبیت شود.
همجوشی یا فیوژن معمول همراه با لامینوتومی صورت می‌گیرد.
در برخی موارد نیز از لامینکتومی استفاده می‌کنند.
در جراحی دیسک مصنوعی یک برش شکمی ایجادشده و دیسک آسیب‌دیده را برداشته و تعویض می‌کنند.
فقط درصد کمی از بیماران کاندید جراحی دیسک مصنوعی هستند.
فقط یکی از دیسک‌های بین مهره‌های L4 و L5 یا L5 و SI(اولین مهره خاجی) باید دچار تحلیل تدریجی شده باشد.
بیمار باید حداقل 6 ماه تحت درمان فیزیوتراپی باشد یا از مسکن و بریس استفاده کند و پیشرفتی در بیماری صورت نگیرد.
از نظر سلامت عمومی نباید دچار عفونت، پوکی استخوان یا آرتروز باشد.
اگر تخریب تدریجی بیش از یک دیسک را تحت تأثیر قرار دهد یا باعث پادرد شدید شود، بیمار کاندید این جراحی نیست.
جراحی ستون فقرات گردنی
تصمیم پزشکی برای انجام عمل از جلوی گردن (بخش قدامی) یا پشت گردن (بخش خلفی) به محل دقیق فتق دیسک و تجربه و ترجیح جراح بستگی دارد.
شاید از طریق لامینوتومی بخشی از لامینا را بردارند و سپس در روش خلفی دیسک دچار فتق را نیز برمی‌دارند.
بیمارانی که کاندید جراحی خلفی هستند اغلب نیازی به فیوژن یا همجوشی جراحی ندارند.
در جراحی قدامی پس از برداشتن دیسک، باید ستون فقرات را تثبیت کرد.
این کار را با استفاده از یک صفحه گردنی، دستگاه میانی و پیچ انجام می‌دهند.
در یک گروه منتخب از کاندیداها، دیسک گردنی مصنوعی گزینه‌ای است که در مقابل همجوشی قرار می‌گیرد.
پیگیری
پس از جراحی پزشک دستورات خاصی را ارائه می‌کند و معمولاً داروهای مسکن را تجویز می‌کند.
پزشک تعیین می‌کند که بیمار چه موقع باید فعالیت‌های عادی مثل برگشت به کار، رانندگی یا ورزش را از سر بگیرد.
بعضی از بیماران از توان‌بخشی نظارت‌شده یا فیزیوتراپی بعداز جراحی بهره‌مند می‌شوند.
حین برگشت تدریجی به فعالیت طبیعی ممکن است ناراحتی پیش بیاید اما درد یک سیگنال هشداردهنده است که باید مدنظر قرار گیرد.